‘Ongewenst’, een nieuw boek

Op 2 januari 1940 stierf de voormalige wereldkampioen wielrennen Albert Richter een gewelddadige dood in een Duitse cel. In het voorjaar van 2022 publiceren Renate Franz en ik het levensverhaal van deze Hitler-opponent en zijn joodse coach Ernst Berliner, die als onderduiker in de Zaanstreek de oorlog overleefde. De titel: Ongewenst. De wereldkampioen wielrennen en zijn joodse coach.

De verraadster. De verzetsvrouw die overliep

November 1943. Franci de Munck-Siffels verricht ondergrondse koeriersdiensten en verbergt een joods jongetje in haar huis. Maar wanneer ze ontdekt dat haar man een buitenechtelijke relatie heeft met haar zuster reist ze woedend naar de Sicherheitsdienst en onthult het onderduikadres van haar wederhelft. Het liefdesdrama verandert vanaf dat moment in een niemand ontziende jacht op het verzet. De 23-jarige, verleidelijke Franci ontpopt zich daarbij als een hondsbrutale infiltrante. Ze verraadt ruim honderdvijftig illegalen en joden. Tientallen arrestanten belanden voor het vuurpeloton of in de gaskamer. Geen vrouw weet in zo’n korte tijd zoveel ‘terroristen’ in Duitse handen te spelen als deze Zaanse moeder.
Haar vernietigende arbeid duurt maar kort. Een Knokploeg ontmaskert de te gretige jaagster. Zeven maanden na de impulsief begonnen strafexercitie tegen haar echtgenoot sterft Franci op gruwelijke wijze.

Erik Schaap ontrafelde het onthutsende levensverhaal van een communistische verzetsstrijdster die de verpersoonlijking was van het verraad in oorlogstijd. De verraadster verschijnt op 25 januari 2022 bij uitgeverij Alfabet.

Wekelijks een nieuw artikel

Op Meitomei.nl plaatst Erik Schaap sinds maart 2021 iedere week een nieuw artikel over de jaren 1940-1945. En elke keer is daarin sprake van een onbekend of onderbelicht verhaal. Over de oorlogsdoden van Pieter Bon. De laatste wil van Willem Ragut. De raadselachtige liquidatie van mevrouw Haan. Of de vele fouten op de Zaanse oorlogsmonumenten. Om maar een paar voorbeelden te noemen. De reeks wordt in ieder geval voortgezet tot de zomer van 2021. En wie weet nog wat langer…

De verzetsstrijders van Gouwpark

De publicatie De verzetsstrijders van Gouwpark (44 pagina’s) is gewijd aan zowel het Zaanse verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog als aan de acht Zaandammers die door middel van straatnamen in Gouwpark worden herdacht. Het betreft Gerhardus Docter, Albert Huisman, Machiel van Marle, Pieter Adrianus Smit, Josephus Swolfs, Cornelis van Vugt, Jacob Willemszoon en Cornelis Zwart. Geen van hen overleefde de oorlog. In het boekje worden ze geportretteerd, in tekst en beeld.
De verzetsstrijders van Gouwpark is geschreven door Sjef Swolfs en Erik Schaap. Burgemeester Jan Hamming nam het voorwoord voor zijn rekening en de Zaanse kunstenares Barbara van Marle verlevendigde de publicatie met een toepasselijk grafisch werk.
De komende jaren wordt Gouwpark in etappes opgeleverd. De 250 huishoudens die er hun intrek nemen, krijgen -tegelijk met hun huissleutels- De verzetsstrijders van Gouwpark overhandigd. Andere belangstellenden kunnen het boekje bestellen door overmaking van €10,- per exemplaar naar bankrekening NL34 ASNB 0708 0043 26 ten name van Erik Schaap (onder vermelding van ‘Gouwpark’ en het adres waar het boekje heen moet). De opbrengst komt ten goede aan de Werkgroep Struikelstenen Zaanstad. 

Bekanntmachung/Bekendmaking

Nederland werd tussen 1940 en 1945 volgeplakt met overheidsaffiches. De bezettingsmacht maakte zijn bedoelingen duidelijk met een niet aflatende stroom aanwijzingen, verordeningen en bekendmakingen. Tussen de regels kon de bevolking lezen hoe de oorlog verliep. In 1940 was er meestal nog sprake van zachte drang, maar gedurende de tweede oorlogshelft nam het aantal genadeloze bevelen snel toe. Honderden opeenvolgende nazistische muurbiljetten koppelden een mengeling van ge- en verboden aan straffen voor overtreders. Hoe ernstiger de tekst en zwaarder de sancties, hoe moeilijker het regime standhield.
Het boek Bekanntmachung/Bekendmaking. Het nazisme in affichevorm (1940-1945) bevat een selectie van vijftig affiches die tijdens de Tweede Wereldoorlog de Zaanstreek kleurden. In deze regio kwam alles samen. Hier vond zowel de Februaristaking (1941) als de April-meistaking (1943) en de Spoorwegstaking (1944/’45) plaats, die de bezetter dwongen tot felle tegenacties. Zaandam was begin 1942 de eerste gemeente die ‘Judenrein’ werd gemaakt. De machthebbers waren gebeten op de socialistische Zaanstreek, waar nogal wat weerstand tegen de bezetter leefde. Het gewapend verzet liquideerde er bovengemiddeld veel (vermeende) collaborateurs, met dodelijke represailles tot gevolg. En de Hongerwinter hield flink huis aan de boorden van de Zaan.
Al deze en nog veel meer gebeurtenissen komen terug op de posters van het dictatoriale bewind. Ze zijn exemplarisch voor heel Nederland en geven de repressie weer die vijf jaar lang het dagelijks leven bepaalde. In de begeleidende tekst wordt, met de affiches als leidraad, het oorlogsverloop verteld.
Bekanntmachung/Bekendmaking. Het nazisme in affichevorm (1940-1945) is verkrijgbaar via elke boekhandel. De prijs bedraagt €16,95.

Expositie in Zaandamse synagoge

Op 11 februari 2021 rondde het Zaandijkse communicatieadviesbureau De Geheime Dienst de vormgeving af van een expositie in de voormalige synagoge op de Gedempte Gracht in Zaandam. Door de monumentale, al eerder gerestaureerde bovenverdieping van het gebouw aan te kleden met foto’s, teksten en materialen is nu de geschiedenis van het gebedshuis veel zichtbaarder dan de afgelopen decennia. In de synagoge -nu nog in gebruik als belwinkel- worden verder een aantal oude foto’s getoond en aan de buitenzijde is een plaquette met aanvullende informatie bevestigd. Bovendien mocht ik een brochure schrijven over de geschiedenis van het gebouw en haar gebruikers sinds 1865. De brochure is gratis verkrijgbaar in de winkel en hier digitaal door te nemen.
Hieronder zowel de voorkant van dit drukwerk als een aantal foto’s, gemaakt door Monique Botschuijver (De Geheime Dienst).
Laten we hopen dat de tentoonstelling de eerste stap is op weg naar het in oude luister herstellen van deze sjoel.

Ad van Liempt en Rolf Baas: ‘Hier is het gebeurd’

In hun nieuwe boek, Hier is het gebeurd, staan Ad van Liempt en Rolf Baas stil bij vijftig historische plekken uit de Tweede Wereldoorlog. Een van die vijftig locaties is de Dam in Zaandam, waar zich op 25 februari 1941 -deze maand tachtig jaar geleden- honderden mensen verzamelden om te protesteren tegen de jodenvervolging. Op verzoek van Ad van Liempt leverde ik een foto voor zijn nieuwe publicatie. Wie het boek wil kopen of er meer over wil weten, kan onder meer terecht bij de uitgever. De betreffende Zaandamse foto van de werkonderbreking staat hieronder. Het is één van de slechts zes op 25 en 26 februari 1941 gemaakte stakingsfoto’s die wereldwijd bekend zijn. Daarvan komen er vier uit Zaandam.
Alle informatie over de Februaristaking in de Zaanstreek is overigens te vinden in dit samen met Sander Wegereef en Geke van de Kamp geschreven boekje.

De liquidatie van Willy Uitendaal (en tientallen anderen)

Vandaag in het Noordhollands Dagblad mijn artikel over de niet in elk opzicht geslaagde liquidatie van inbreker Willy Uitendaal, op Eerste Kerstdag 1944. Voor mannen zoals hij gold in de tweede oorlogshelft geen genade. Alle overige eliminaties door het Zaanse verzet, meer dan twintig, zijn terug te vinden in Korte metten.

Wally is terug!

De officiële onthulling moet nog plaatsvinden, maar wie door de Zaandamse Westzijde loopt, kan sinds medio november 2020 ter hoogte van nummer 42-44 deze in steen vastgelegde tekst lezen. ‘Als Wally binnenkwam was iedereen in vijf minuten gelukkig’, staat er. Het citaat is een eerbetoon aan de man die tussen 1940 en 1945 op dit adres woonde, Walraven van Hall. Het kostte wat tijd en een beetje moeite, maar mede dankzij de welwillende eigenaar van de nieuwbouw, de betrokken architect en de gemeente Zaanstad mag het resultaat er zijn. Dank! Nederlands belangrijkste verzetsstrijder (1906-1945) is terug op de plek waar hij thuis was.